Aşağıdaki doküman, söz konusu ölçü aletinin kalibrasyonu için geçerli tek yöntemi değil, Metroloji Okulu'nun seçtiği, (kimi zaman muhtelif kaynaklardan derlediği veya deneyimler sürecinde geliştirdiği) ve uyguladığı yöntemi tarif etmektedir. Geçerli başka yöntemler de mevcuttur ve burada belirtilenlerden farklı ekipman ve işlemler gerektirebilirler.
Kod: TALK1040
Komparatör (Ölçü Saati) Kalibrasyonu
DİKKAT ! Burada belirtilen işlemler (ölçü belirsizliği oranında) hatasız ve yapılan teknik çalışmanın anlam ve amacı kavranarak, maksimum oranda özen, titizlik ve dikkat gösterilerek gerçekleştirilmelidir.
A. Ekipman
- Blok Mastar Seti
- Pleyt (Ölçüm Yüzeyi) + Komparatör Standı
- Mastar Birleştirme Seti
- Komparatör Kalibratörü
- 90° Gönye
- Dijital Kumpas
B. Hazırlık
- Kalibre edilecek komparatörün (ölçü/salgı saati) durumuna göre tinerli veya kuru bez kullanılarak temizliği yapılır (kutusu dahil). Dijital gösterimli cihazlarda göstergeye sıvı değdirilmez.
- İbrelilerin ibre hareketinde sürtünme, takılma, atlama gibi bir problem veya belirgin bir kırık, çatlak, ezik olup olmadığı kontrol edilir. Cihazda arıza veya ölçümde önemli ölçüde hataya neden olabilecek bir aksaklık varsa işlem yapılmaz ve durumu kullanıcıya bildirilir. Kullanıma engel teşkil etmeyen aksaklıklar ise not edilir.
- Kalibre edilecek cihazın üzerinde veya ilgili bir belgesinde belirtilmişlerin yanında gözle saptanabilen tüm tanımlayıcı özellikleri kaydedilir. (Seri nr.'sı yok ise kazıyıcı ile uygun bir yerine kazınır.)
C. Ölçümler
A) Mastar seti kullanılarak
- Komparatör, hareket ekseni pleyt yüzeyine tam dik olacak şekilde stand üzerindeki yuvaya yerleştirilir. (Dikliğin kontrolü için gönye kullanılabilir.)
- Kalibrasyonda kullanılacak mastarlar temizlenir. (Aksi takdirde mastarlar gerektiğinde birleştirilerek kullanılacağından üzerlerinde toz, yağ, kir partikülleri kalması ölçümde hataya neden olabilir.)
- Komparatör kalibrasyonu için 1 mm'lik mastar pleyt üzerine alınır, standın boyu gereken şekilde ayarlanarak komparatörün ölçme ucu mastar üzerine yavaşça temas ettirilerek, pozisyonu sabitlenir. (Komparatörün boyunun kısa gelmesi halinde pleyt üzerine uygun boyda bir mastar konularak sıfırlama yapılır ve ölçümler bu mastarın üzerine yerleştirilen mastarlar üzerinden alınır.)
- Ölçme noktasına artırma ve azaltma yönünden ayrı ayrı yaklaşılmasını gerektiren durumlarda, kontrol mastarının değeri 0,1 mm'lik adımlarla artırılıp azaltılacaktır. Bu durumda komparatöre dokunmadan mastarlar komparatörün bilyalı ucu altına yavaşça sürülerek ölçüm alınır. (Gerekli değerleri elde edebilmek için mastarlar birleştirilir.) Ölçümler skala boyunca 3 kez artırma, 1 kez azaltma yönünde alınır. Diğer durumlarda ve kalınlık ölçer kalibrasyonlarında, komparatör ucu kaldırılıp altına istenen ölçüdeki mastarlar yerleştirilir ve uc yavaşça indirilerek ölçüm alınır. Pense tip kalınlık ölçer kalibrasyonlarında ise mastarlar çeneler arasına yerleştirilerek 3 seri ölçüm alınır.
- Çift hareket yönlü salgı saatlerinin her iki yönü ayrı ayrı kalibre edilir. (Salgı saatlerinin temas manivelası genellikle ayarlanabilir. Kalibrasyon sırasında hareket ekseninin ölçü yüzeyine tam dik pozisyonda olması için bu özellikten yararlanılabilir.)
B) Komparatör kalibratörü kullanılarak
- Komparatör, kalibratör üzerindeki ilgili yuvaya dik olarak sabitlenir. Kalibratör standının boyu ayarlanarak komparatör ucu kalibratörün ölçme yüzeyine yavaşça değdirilir ve bu pozisyonda sıfırlanır.
- Ölçüm alınacak noktalar kalibratör tamburu üzerinden ayarlanır ve bu değerlere karşılık komparatörden okunan değer kaydedilir.
- Ölçümler üç seri sıfırdan maksimum değerine ve bir seri de maksimum değerden sıfıra kadar eşit aralıklı 10 noktada alınır.
- Salgı saatlerinin kalibrasyonları kalibratör ile aynı şekilde yapılır dikkat edilmesi gereken nokta salgı saatinin prob hareket yönünün kalibratör hareket ekseni ile çakışacak şekilde ayarlanmasıdır.
- Çift hareket yönlü salgı saatlerinin kalibrasyonu her iki yön için ayrı ayrı yapılır.
DELİK KOMPARATÖRLERİ
- Delik komparatörlerinin ölçü saatleri yukarıda anlatıldığı şekilde kalibre edildikten sonra uzatma mekanizmasının kontrolü yapılır. Bunun için iç çap ölçme pimlerinden en küçüğü uzatma mekanizmasına monte edilir. Pimin nominal değerinde blok mastar, A3 içerisinde setin iki gagası arasında sıkıştırılarak kontrol aparatı hazırlanır. Hazırlanan aparat içerisinde iç ölçüm pozisyonunda uzatma mekanizmasına takılı olan ölçü saati sıfırlanır. (Bu işlem sırasında iç ölçü pimi doğrultusunun gagaların yüzeyine tam dik olması şarttır. )
- Sıfırlamadan sonra A3 içerisindeki blok mastarın değeri (delik komparatörünün ölçme aralığına göre) pozitif yönde değiştirilir. Örneğin cihazın ölçme aralığı ± 200 µm ise blok mastarın değeri uygun blok mastar kullanılarak 200 µm uzatılır ve A3 vidası sıkılır. Bu kontrol aparatının yeni değerinde sıfır ayarı değiştirilmeden komparatörün göstergesi okunarak veri formuna kaydedilir.
- Bu defa A3 içindeki blok mastarın değeri (delik komparatörünün ölçme aralığına göre) negatif yönde değiştirilir. Örneğin ± 200 µm için blok mastarın değeri uygun blok mastar birleşimi kullanılarak 200 µm kısaltılır ve A3 vidası sıkılır. Bu kontrol aparatının yeni değerinde sıfır ayarı değiştirilmeden komparatörün göstergesi okunarak veri formuna kaydedilir.
- Bu şekilde iç ölçüm mekanizmasının kontrolü yapıldıktan sonra iç ölçüm pimlerinin boyları ölçülür (0,01mm okunabilirlikli uygun bir kumpas kullanılabilir), doğrultularının düzgünlüğü ve uçlarının küreselliği kontrol edilir.
D. Değerlendirme
- Şayet kalibrasyonda kullanılan mastarlarda, sınıfına karşılık hata payının ötesinde hatalar varsa "(konvansiyonel) doğru değer" yerine mastarların sertifikalarında belirtilen sapmalar hesaba katılarak bulunan "Düzeltilmiş Doğru Değer (Corrected True Value)" DDD kullanılır. DDD = Mastarın nominal değeri + Sapması (sertifikasından)
- Sapma = Gösterge Değeri - Doğru Değer. En küçük sapma ile en büyük sapma arasındaki farkın mutlak değeri Sapma Aralığı (fges.) olarak ve sapmaların mutlak değerce en büyüğü Max. Sapma olarak belirtilir.
- Histerisis aralıklarının (aynı ölçü noktası için artırma serisindeki sapma ile azaltma serisindeki sapma arasındaki farkın mutlak değeri) en büyüğü, Max. Histerisis Aralığı (fu) olarak belirtilir.
- Tekrarlanabilirlik hatalarının (aynı ölçü noktası için 3 kez alınan artırma verilerinin en büyüğü ile en küçüğü arasındaki farkın mutlak değeri) en büyüğü Max. Tekrarlanabilirlik Hatası olarak belirtilir.
- Delik komparatörleri için iç ölçüm mekanizması ile iç ölçüm pimlerinin kontrolüne ilişkin sonuçlar bir tablo ile verilir. Pimlerin nominal değerleri iç ölçüm aparatı ile birlikte söz konusudur, kullanımda kıyaslama öncesi komparatör sıfırlandığından, bunların tek başlarına doğru değeri söz konusu değildir.
E. Ölçüm Belirsizliği
- Mastarların hata payı ve ölçüm belirsizliği (sertifikasından)
- Pleyt düzlemsellik hata payı ve ölçüm belirsizliği (sertifikasından)
- Mastar birleştirmelerinin etkisi
- Sıcaklığın mastar boyu üzerindeki etkisi: Ortam sıcaklığının standart ortam sıcaklığından (geometrik boyutlar için genellikle 20±2°C hedeflenir) farklı olması halinde mastar imalatçısının belirttiği uzama katsayısı dikkate alınarak belirsizlik sentezinde değerlendirilir. (Uzama miktarı DL = a L DT. Burada; a = mastar için sıcaklığa bağlı uzama/genleşme katsayısı, L = nominal boy, DT = ortam sıcaklığının 20°C'den farkı)
- Operatör (konumlama) hataları
- Okunabilirlik hataları
- Kalibre edilen komparatör histerisis ve tekrarlanabilirlik hataları
gibi faktörlerden kaynaklanan toplam belirsizlik teBBesBE kodlu "Ölçüm Belirsizliği" dokümanımıza göre hesaplanır.
Sonuç, kalibre edilecek ölçü aletine bağlı okunabilirlik, tekrarlanabilirlik vb. etkenler hariç olmak suretiyle, Metroloji Okulu'nun "en iyi ölçme yeteneği" şeklinde kalibrasyon servisi ilgili listesinde verilmiştir.
"Kopya" damgası (orjinal veya fotokopi) olmayan ve onaylanmamış (yürürlüğe girmemiş) doküman kesinlikle kullanılamaz, kullanıldığında geçersizdir. Onaylanmış her yeni revizyon, bir öncekini geçersiz kılar.
