Aşağıdaki doküman, söz konusu ölçü aletinin kalibrasyonu için geçerli tek yöntemi değil, Metroloji Okulu'nun seçtiği, (kimi zaman muhtelif kaynaklardan derlediği veya deneyimler sürecinde geliştirdiği) ve uyguladığı yöntemi tarif etmektedir. Geçerli başka yöntemler de mevcuttur ve burada belirtilenlerden farklı ekipman ve işlemler gerektirebilirler.

Kod: TALK2010
Tartı Aleti Kalibrasyonu

DİKKAT ! Burada belirtilen işlemler (ölçü belirsizliği oranında) hatasız ve yapılan teknik çalışmanın anlam ve amacı kavranarak, maksimum oranda özen, titizlik ve dikkat gösterilerek gerçekleştirilmelidir.

A. Ekipman

1. Ağırlık Etalonu Seti (E2)
2. Ağırlık Etalonu Seti (F1)
3. Ağırlık Etalonu Seti (M1)
4. Tartım Aksesuar Seti

B. Hazırlık

1. Kalibre edilecek tartı aletinin üzerinde veya ilgili bir belgesinde belirtilmişlerin yanında gözlenen, saptanabilen tüm tanımlayıcı özellikleri kaydedilir. Seri nr.'sı yok ise cihazın uygun bir yerine kazınır.
2. Elektronik tartı aletleri, kalibrasyona başlanmadan 15 dk. önce açılarak ısınmaları beklenir.
3. Su düzleçi ayarı yapılır. (Kendi su düzleçi olmayanların platformu üzerine harici su düzleçi konularak)
4. Tartıma etkisi olabilecek tüm toz, yağ, pislik, ıslaklık ve her nevi madde tartıma etki edebilecek bölgelerden (başta tartı platformu/tablası) temizlenir. Kalibrasyona başlanmadan cihaz sıfırlanır.
5. Tartı aletinin sınıfına bağlı hata paylarına uygun sınıftan ağırlıklar kullanılır. Herhangi bir yüklemede kullanılan etalon(ların) hata payı, o yükteki tartı aleti hata payının 1/3'ünü geçmeyecek şekilde etalon sınıfı belirlenir. Gerektiğinde etalon sınıfı yerine, etalonun sertifikasında verilen sapmalar düzeltilmek kaydıyla, sertifikasındaki kalibrasyon belirsizliği de dikkate alınabilir. (Hata payları için C1 kodlu Ağırlık Etalonu Hata Payları ve C2 kodlu Tartı Aleti Hata Payları tabloları referans alınabilir.)
6. Nikel kaplamalı veya parlatılmış yüzeyli ağırlıklar her zaman eldiven ile tutulmalı, kimyasal madde veya su/yağ vb. gibi ile temas etmemelidir.
7. Büyük kapasiteli tartı aletleri için (>300 kg), 300 kg'ın üzeri yüklemelerde kütle türetme veya "kümülatif eşdeğer yükleme" yöntemi kullanılabilir (başka bir dokümanda detaylandırılmaktadır).

C. Ölçümler

A) Doğruluk, Doğrusallık, Histerisiz Testi:

1. Aksi belirtilmedikçe cihazın ölçme veya kullanım aralığı eşit 10 parçaya bölünerek kalibrasyon noktaları belirlenir.
2. Tartı aleti üzerine belirlenen kalibrasyon noktalarına karşı gelen yüklemeler, darbe etkisi olmaksızın yavaşça yapılır. Yüklemeler yapılırken, tartı aleti üzerine konulan kütlelerin tartım bölgesinin tam orta noktasında olmalarına dikkat edilmelidir. Tek noktadan asılı kefeler için, bunun önemi yoktur. Silo/bunker/hunili tartım sistemlerinin (statik) kalibrasyonunda ise tartma bölgesinin ortasına ulaşabilmek için ek bir platform/plaka kullanılabilir. Bu takdirde B4'de sözü geçen sıfırlama bu ek yerleştirildikten sonra yapılmalıdır. Hiç bir şekilde orta bölgeye ulaşılamıyorsa, silo/bunker/huni çevresindeki tartım bölgesine dahil olan platform/profil vb. konstrüksiyon üzerine -eşit dağılmak kaydıyla- yükleme yapılabilir.
3. Yükleme yapıldıktan sonra cihazın kararlı hale gelmesi beklenir ve cihazın göstergesinden okunan değer kaydedilir. Okuma için operatörün belli bir işlem yapması gereken durumlarda (bir topuzun kaydırılması veya ek bir kefeye yapılacak yükleme ile dengeleme vb.) kullanıcıdan gerekli bilgi alınır.
4. Bu işlemler 3 kez artırma yönünde, 1 kez de azaltma yönünde yapılır.
5. 1. ve 2. Artırma yönü serileri sonrası yük kaldırılarak sıfıra dönüş kontrol edilir ve kaydedilir. Sıfırda bir kayma varsa gösterge yeni bir seri yükleme öncesi sıfırlanır.
6. Tercihan son artırma ve azaltma işlemleri sırasında aşağıdaki diskriminasyon (duyarlılık eşiği) testi yapılacaktır.

B) Diskriminasyon Testi:

7. Bu test, doğruluk testi sırasında, kalibrasyon aralığının 1/10'u, 5/10'u ve 9/10'u değerlerinde son artırma ve azaltma serileri sırasında yapılacaktır.
8. Cihaz istenilen yükleme değerinde iken, sırasıyla taksimatın 1/10'u adımlarla artan yüklemeler yapılır.
9. Bu yükleme sırasında cihaz gösterge değerinin 1 taksimat yükseldiği durumdaki yükleme değeri kaydedilir. (İbreli göstergeye sahip tartı aletlerinde, taksimat miktarındaki yük artışına karşılık gösterim değeri kaydedilir)
10. Diskriminasyon testinin her noktasında işlem tamamlandıktan sonra bu test için yapılmış olan küçük ek yükleme kaldırılarak doğruluk testine devam edilir

C) Eksantriklik Testi:

11. Ölçme aralığının tercihan 1/10'u, 3/10'u ve 6/10'u değerlerine karşı gelen yükleme değerleri için bu test uygulanır. (Hesapla bulunan yükleme değerleri yuvarlanabilir. Temel amaç yüklemenin lokal noktasal etki oluşturması olduğundan, mümkünse tek parça ağırlık kullanılır.)
12. Bu test için belirlenen her bir yükleme değeri, tartı aletinin yanda belirtilen bölgelerine sırasıyla yüklenir ve okunan değerler kaydedilir.
13. Her bir bölgeye yükleme yapılıp yük kaldırıldıktan sonra, diğer bölgeye yükleme yapılmadan önce sıfıra dönüş kontrol edilir. Sıfır sapması varsa cihaz sıfırlandıktan sonra diğer bölgeye yükleme yapılmalıdır.

D. Değerlendirme

1. (Konvansiyonel) Doğru Değer : Referans alınan ölçeğin (etalon-lar) değeri.
2. Gösterge Değeri : Kalibre edilen cihazdan okunan değer.
3. Max. Doğruluk Sapması : Alınan tüm ölçümler için elde edilen sapmaların en büyüğü.
4. Sapma (Deviation) = Gösterge Değeri - Konv. Doğru Değer
5. Histerisiz Aralığı : Aynı yükleme değeri (doğru değer) için 3. artırma ve azaltma serisi gösterge değerleri arasındaki farkın mutlak değeri (Tüm ölçümler dikkate alındığında gözlenen max. histerisiz aralığı sertifikada verilir.)
6. Tekrarlanabilirlik Hatası : 3 Artırma serisinde alınan üç gösterge değeri arasındaki en büyük farkın mutlak değeri. (Tüm ölçümler dikkate alındığında gözlenen max. tekrarlanabilirlik hatası sertifikada verilir.)
7. Diskriminasyon : Göstergeyi bir taksimat değiştiren (artmasına yol açan) yükleme DL ve taksimat d olmak üzere diskriminasyon ;

8. Eksantriklik Hatası : Eksantriklik testi sırasında 1.bölge ile diğer bir bölge arasındaki farkın mutlak değeri. (Tüm ölçümler dikkate alındığında gözlenen max. eksantriklik hatası sertifikada verilir.)
9. Max. Sıfıra Dönüş Hatası : Tüm serilerde kaydedilen sıfıra dönüş hatalarının en büyüğü.

E. Ölçüm Belirsizliği

• Ağırlık etalonlarının hata payı ve ölçüm belirsizliği (sertifikasından)
• Tartı aletinin tekrarlanabilirliği (veya t-dağılım standart sapması)
• Tartı aletinin okunabilirlik hataları (analog-ibreli göstergelerde taksimatın beşte biri, sayısal göstergelerde yarısı)

gibi faktörlerden kaynaklanan toplam belirsizlik teBBesBE kodlu "Ölçüm Belirsizliği" dokümanımıza göre hesaplanır.
Sonuç, kalibre edilecek ölçü aletine bağlı okunabilirlik, tekrarlanabilirlik vb. etkenler hariç olmak suretiyle, Metroloji Okulu'nun "en iyi ölçme yeteneği" şeklinde kalibrasyon servisi ilgili listesinde verilmiştir.

G. Kalibrasyon Veri Formu

"Kopya" damgası (orjinal veya fotokopi) olmayan ve onaylanmamış (yürürlüğe girmemiş) doküman kesinlikle kullanılamaz, kullanıldığında geçersizdir. Onaylanmış her yeni revizyon, bir öncekini geçersiz kılar.