Tartı aleti uzmanlarının önde gelen kaynaklarından, Uluslararası Yasal Metroloji Teşkilatı OIML'in (Organisation Internationale de Metrologie Legale), R76 kodlu "Otomatik-olmayan tartı aletleri, Bölüm 1: Metrolojik ve teknik gereklilikler - Testler (Nonautomatic weighing instruments, Part 1: Metrological and technical requirements - Tests)" referansının Terminoloji bölümünün çevirisidir. İlgilenenler sorularını bu sitedeki formlarla veya e-posta kanalıyla iletebilirler.
okul@metroloji-okulu.com.tr
TARTI ALETLERİ TERMİNOLOJİSİ
(TERİMLER ve TANIMLAR)
T.1 Genel Tanımlamalar
T.1.1 Tartı aleti
Alet ayrıca, kütleyle ilgili diğer nicelikler, büyüklükler, parametreler ve özelliklerin tayini için de kullanılabilir.
İşletme yöntemine göre, bir ölçü aleti otomatik veya otomatik-olmayan alet olarak sınıflandırılır.
T.1.2 Otomatik-olmayan tartı aleti
Tartma işlemi sırasında, örneğin tartılacak yükü yük alıcısı üzerine koymak ve alıcıdan kaldırmak ile sonucu elde etmek için bir operatöre ihtiyaç gösteren alet.
Alet elektronik göstericide okunan veya basılan tartı sonuçlarının doğrudan gözlenmesine imkan sağlar. Göstergeden okuma veya basma şeklindeki her iki imkan "gösterim" kelimesiyle tanımlanır.
Not: "gösterme", "gösterge komponenti", vb. terimler baskıyı kapsamaz.
Bir otomatik-olmayan tartı aleti :
- taksimatlı veya taksimatsız
- otomatik-gösterimli, yarı-otomatik-gösterimli veya otomatik-göstermeyen şeklinde olabilir.
Bu yayında otomatik-olmayan tartı aleti kısaca "alet" olarak isimlendirilmiştir.
T.1.2.1 Taksimatlı alet
Komple veya kısmi tartı sonucunun direkt okunmasını sağlayan alet.
T.1.2.2 Taksimatsız alet
Kütle birimleri cinsinden taksimatlandırılmış bir skalası olmayan alet.
T.1.2.3 Otomatik-gösterimli alet
Bir operatörün karışmasına gerek kalmaksızın denge durumunun sağlandığı alet.
T.1.2.4 Yarı-otomatik-gösterimli alet
Otomatik gösterimli tartma aralığına sahip, ancak bu aralığın sınırlarını değiştirmek için operatörün karışmasına gerek duyulan alet.
T.1.2.5 Otomatik-göstermeyen alet
Denge durumunun tamamen operatör tarafından sağlanabildiği alet.
T.1.2.6 Elektronik alet
Elektronik cihazlarla donatılmış alet.
T.1.2.7 Fiyat skalalı alet
Belirli birim fiyatları aralığına göre fiyat tabloları veya skalalar vasıtasıyla ödenecek fiyatı gösteren alet.
T.1.2.8 Fiyat hesaplayan alet
Göstergede okunan kütle ve birim fiyat üzerinden ödenecek fiyatı hesaplayan alet.
T.1.2.9 Fiyat etiketleme aleti
Hazır paketler için ağırlık değerini, birim fiyatı ve ödenecek fiyatı basan, fiyat hesaplayan alet.
T.1.2.10 Self-servis aleti
Müşterinin kendisi tarafından işletilmek amacına yönelik alet.
T.1.3 Bir aletin sağladığı gösterimler
T.1.3.1 Birincil (primer) gösterimler
Bu yayının gereksinimlerine tabi gösterimler, işaretler ve semboller.
T.1.3.2 İkincil (sekonder) gösterimler
Birincil gösterimlerin dışında kalan gösterimler, işaretler ve semboller.
T.2 Bir aletin konstrüksiyonu
Bu yayında kullanılan “cihaz” terimi; bir operasyon başlatan bir mekanizma veya bir tuş gibi fiziksel oluşuma bağlı kalmaksızın, belirli bir fonksiyonun yerine getirilmesini sağlayan herhangi bir vasıtayı ifade eder. Cihaz, aletin küçük bir parçası veya bir ana kısmı olabilir.
T.2.1 Ana cihazlar
T.2.1.1 Yük alıcısı
Aletin, yükü almak için yapılmış parçası.
T.2.1.2 Yük iletim cihazı
Yük alıcısı üzerine etki eden yükün meydana getirdiği kuvveti, yük ölçme cihazına ileten parça.
T.2.1.3 Yük ölçme cihazı
İletilen kuvveti dengeleyen bir denge cihazı ile gösterge cihazı veya yazıcı vasıtasıyla yükün kütlesini ölçen parça.
T.2.2 Modül
Aletin özel bir işlev gören, ayrı olarak muayene edilebilen ve belirtilmiş kısmi hata paylarına tabi olan bir parçası.
T.2.3 Elektronik parçalar
T.2.3.1 Elektronik cihaz
Elektronik alt sistemlerden oluşan ve belirli bir fonksiyonu yerine getiren bir cihaz. Bir elektronik cihaz, genellikle ayrı bir ünite olarak imal edilir ve aletten tamamen bağımsız olarak test edilebilir.
Not : Yukarıda tanımlandığı üzere bir elektronik cihaz, komple bir alet olabilir (örneğin doğrudan umuma satış için amaçlanmış alet), veya bir aletin parçasıdır (örneğin yazıcı veya gösterge).
T.2.3.2 Elektronik alt-sistem
Elektronik cihazın, elektronik komponentlerden oluşan ve kendisine özgü belirli bir fonksiyona sahip olan parçası.
Örnekler: A/D çeviricisi, gösterge matrisi...
T.2.3.3 Elektronik komponent
Yarı iletken, gaz veya vakum içinde elektron veya gedik iletimi kullanan en küçük fiziksel birim.
T.2.4 (bir tartı aletinin) Gösterge cihazı
Üzerinde sonucun direkt okunabilmesini sağlayan yük ölçme cihazının bir parçası.
T.2.4.1 Gösterge komponenti
Dengeyi ve/veya sonucu gösteren komponent.
Tek bir denge durumuna sahip bulunan bir alet üzerinde, sadece dengeyi gösterir (sıfır denilir). Birçok denge durumuna sahip bulunan bir alet üzerinde ise, hem dengeyi hem de sonucu gösterir. Bir elektronik alet üzerinde buna gösterici denir.
T.2.4.2 Skala işareti
Belirli bir kütle değerine tekabül eden ve gösterge aksamı üzerinde bulunan bir çizgi veya bir işaret.
T.2.4.3 Skala bazı
Bütün en kısa skala işaretlerinin merkezlerinden geçen zahiri çizgi.
T.2.5 Yardımcı gösterge cihazları
T.2.5.1 Sürgü
Tartı aleti koluyla yekpare taksimatlı bir çubuk veya doğrudan doğruya kolun üzerinde bulunan ve kayarak hareket edebilen, aletten çıkarılabilir, küçük kütleli bir dengeleme parçası.
T.2.5.2 (okunan değer için) İnterpolasyon cihazı (verniyer veya noniyus)
Bir aletin gösterge elemanına bağlanan ve özel bir ayarlamaya gerek olmadan aletin skalasını alt bölmelere ayırabilen cihaz.
T.2.5.3 Tamamlayıcı gösterge cihazı
Bir skala işareti ile gösterge komponenti arasındaki uzaklığın kütle birimi cinsinden tayin edilebilmesini sağlayan ayarlanabilir cihaz.
T.2.5.4 Ayrık skala bölüntülü gösterge cihazı
Ondalık nokta işaretinden sonraki son sayıyı diğerlerinden açıkça ayrı olarak gösterebilen dijital gösterge cihazı.
T.2.6 Genişletilmiş gösterge cihazı
Elle kumanda edilerek, gerçek skala dilimini(d) verifikasyon (kontrol) skala dilimi(e)’den daha küçük değere geçici olarak değiştiren bir cihaz.
T.2.7 İlave cihazlar
T.2.7.1 Düzleç cihazı
Bir aleti referans pozisyonuna ayarlayan cihaz.
T.2.7.2 Sıfırlama cihazı
Yük alıcısı üzerinde hiçbir yük yokken, gösterimi sıfıra ayarlayan sıfırlama cihazı.
T.2.7.2.1 Otomatik olmayan sıfırlama cihazı
Gösterimi bir operatör vasıtasıyla sıfırlayan cihaz.
T.2.7.2.2 Yarı-otomatik sıfırlama cihazı
Bir el kumandasını müteakip gösterimi otomatik olarak sıfırlayan cihaz.
T.2.7.2.3 Otomatik sıfırlama cihazı
Operatörün müdahalesine gerek olmadan, gösterimi otomatik olarak sıfırlayan cihaz.
T.2.7.2.4 İlk sıfırlama cihazı
Alet çalıştırıldığında ve kullanılmaya başlanmadan önce gösterimi otomatik olarak sıfırlayan cihaz.
T.2.7.3 Sıfıra çekme cihazı
Belirli sınırlar içinde, gösterimin otomatik olarak sıfırda tutulmasını sağlayan cihaz.
T.2.7.4 Dara cihazı
Yük alıcısına yük konulduğunda:
- net yük tartma aralığını değiştirmeden (dara ilaveli cihaz) veya
- net yük tartma aralığını azaltarak (dara eksiltmeli cihaz)
gösterimi sıfırlayan cihaz.
Fonksiyonu itibarıyla aşağıdaki sınıflara ayrılabilir:
- Otomatik olmayan cihaz (yükün dengelenmesi operatör tarafından yapılır),
- Yarı otomatik cihaz (sadece bir el kumandasını müteakip yük otomatik olarak dengelenir),
- Otomatik cihaz (operatör müdahalesine gerek olmadan yük otomatik olarak dengelenir).
T.2.7.4.1 Dara dengeleme cihazı
Alet yüklendiğinde dara değerini göstermeksizin dengeleyen dara cihazı.
T.2.7.4.2 Dara tartı cihazı
Dara değerini hafızaya alan ve alet yüklü olsun veya olmasın, bu değeri gösterebilen veya yazabilen dara cihazı.
T.2.7.5 Ön ayarlı dara cihazı
Önceden ayarlanmış bir dara değerini net veya brüt tartı değerinden çıkarıp hesap sonucunu gösteren cihaz. Net yük tartı aralığı da bu dara değeri kadar azalır.
T.2.7.6 Kilitleme cihazı
Bir aletin mekanizmalarının tamamının veya bir kısmının hareket etmesini önleyici cihaz.
T.2.7.7 Yardımcı verifikasyon (kontrol) cihazı
Bir aletin bir veya birden çok temel cihazının ayrı ayrı verifikasyonunun yapılmasını sağlayan cihaz.
T.2.7.8 Yük alıcıları ve yük ölçme cihazları seçme cihazı
Ara yük iletim cihazları olarak ne kullanılırsa kullanılsın, bir veya birden çok yük ölçme cihazlarına bir veya birden çok yük alıcıları bağlanmasını sağlayan cihaz.
T.2.7.9 Gösterim sabitleme cihazı
Verilen koşullarda sabit bir gösterim elde etmeye yarayan cihaz.
T.3 Bir aletin metrolojik karakteristikleri
T.3.1.1 Maksimum kapasite (Max.)
Dara ilave kapasitesi hariç, maksimum tartı kapasitesi.
T.3.1.2 Minimum kapasite (Min.)
Bu değerin altındaki tartı sonuçlarının aşırı bağıl hatalara maruz kalabileceği yük değeri.
T.3.1.3 Otomatik-gösterim kapasitesi
Bir operatörün müdahalesine gerek olmaksızın denge durumunun sağlanabildiği tartma kapasitesi.
T.3.1.4 Tartma aralığı (çekeri)
Minimum ve maksimum kapasiteler arasındaki tartma kapasitesi.
T.3.1.5 Otomatik-gösterimin genişleme dilimi
Tartma aralığı içinde otomatik-gösterim aralığını genişletmenin mümkün olduğu dilimin değeri.
T.3.1.6 Maksimum dara etkisi (T+, T-)
Dara ilaveli cihaz veya dara eksiltmeli cihazın maksimum kapasitesi.
T.3.1.7 Maksimum emniyet yükü (Lim)
Metrolojik kalitesi kalıcı olarak değişmeksizin, bir aletin taşıyabileceği maksimum statik yük.
T.3.2 Skala bölüntüleri
T.3.2.1 Skala boşluğu (analog göstergeli aletler için)
Ardarda gelen herhangi iki skala işareti arasında, skala bazı üzerinden ölçülen mesafe.
T.3.2.2 Gerçek skala taksimatı (d)
Kütle birimi cinsinden ifade edilen:
- analog göstergeli aletlerde, ardarda gelen iki skala işaretine tekabül eden değerler arasındaki fark.
- Dijital göstergeli aletlerde, ardarda gelen iki gösterge değeri arasındaki fark.
T.3.2.3 Verifikasyon (kontrol) skala taksimatı (e)
Bir aletin sınıflandırılması ve verifikasyonu için kullanılan, kütle birimi cinsinden ifade edilen değer.
T.3.2.4 Numaralamanın skala taksimatı
Ardarda numaralanmış iki skala işareti arasındaki fark değeri.
T.3.2.5 Verifikasyon skala taksimatları sayısı (tek-taksimatlı alet)
Maksimum kapasitenin verifikasyon skala taksimatına oranı:
T.3.2.6 Multi-taksimatlı alet
Tek tartma aralıklı olup, her biri ayrı skala taksimat değerine sahip olan kısmi tartma aralıklarına bölünmüş, tartma aralığı hem artan hem azalan yüklemelerde yükün uygulanmasıyla birlikte otomatik olarak belirlenen alet.
T.3.2.7 Multi–aralıklı alet
Aynı yük alıcısı için, her biri sıfırdan başlayıp kendi maksimum kapasitesine uzanan, maksimum kapasiteleri ve skala taksimat değerleri farklı iki veya daha çok tartma aralığına sahip alet.
T.3.3 Redüksiyon oranı, R
Bir yük aktarım aksamının redüksiyon oranı:
R = FM / FL
burada, FM: Yük ölçme cihazı üzerine etkiyen kuvvet
FL: Yük alıcısı üzerine etkiyen kuvvet
T.4 Bir aletin metrolojik özellikleri
T.4.1 Hassasiyet (sensitivite)
Verilen bir ölçülmüş kütle değeri için, gözlenen l değişkeni değişiminin buna tekabül eden M ölçülmüş kütlesindeki değişime oranı :
T.4.2 Diskriminasyon
Bir aletin küçük yük değişimlerinden etkilenme kabiliyeti. Verilen bir yük için diskriminasyon sınırı, yük alıcısı üzerine gayet yavaşça konulduğunda veya kaldırıldığında gösterimde algılanabilir bir değişikliğe sebep olan en küçük ilave yük değeridir.
T.4.3 Tekrarlayabilme
Kabul edilebilir sabit test koşullarında aynı yükün çeşitli defalar ve birbirleriyle pratik olarak özdeş şekilde yük alıcısı üzerine konulması halinde aynı sonuçların elde edilmesini sağlayabilen alet kabiliyeti.
T.4.4 Dayanıklılık
Aletin belirli bir kullanım süresi içinde, performans karakteristiklerini koruyabilme kabiliyeti.
T.4.5 Isınma süresi
Bir alete (elektriksel) gücün verildiği an ile, aletin gerekliliklere uymaya başladığı an arasında geçen süre.
T.5 Gösterimler ve hatalar
T.5.1 Gösterim yöntemleri
T.5.1.1 Ağırlıklarla dengeleme
Yükü dengeleyen metrolojik kontrollü ağırlıkların değeri (yükün redüksiyon oranını da dikkate alarak).
T.5.1.2 Analog gösterim
Denge pozisyonunun, skala diliminin bir kesrine göre değerlendirilmesini sağlayan gösterim.
T.5.1.3 Dijital gösterim
Skala işaretlerinin bir dizi hizalanmış rakamlardan oluşmakla, skala dilimi kesirlerine göre enterpolasyon yapılmasına izin vermediği gösterim.
T.5.2 Tartı sonuçları
Not : Aşağıdaki tanımlar sadece, yük alete konulmadan evvel gösterimin sıfır olması halinde geçerlidir.
T.5.2.1 Brüt değer (G veya B)
Hiçbir dara veya çalışmakta olan ön ayarlı dara cihazı olmaksızın, bir alet üzerindeki bir yükün ağırlık gösterimi.
T.5.2.2 Net değer (N)
Bir dara cihazı çalıştırıldıktan sonra, alet üzerine yerleştirilmiş bir yükün ağırlık gösterimi.
T.5.2.3 Dara değeri (T)
Dara tartma cihazı ile tayin olunmuş, bir yükün ağırlık değeri.
T.5.3 Diğer ağırlık değerleri
T.5.3.1 Önceden ayarlanmış dara değeri (PT)
Alete girilmiş ve belirli bir ağırlığı gösteren sayısal değer. Burada “girme” işlemi; tuşla girme, bir veri hafızasından çağırma veya bir ara birim vasıtasıyla girme gibi işlemleri kapsar.
T.5.3.2 Hesaplanmış net değer
Brüt veya net ağırlık ile önceden ayarlanmış dara değeri arasındaki fark.
T.5.3.3 Hesaplanmış toplam ağırlık değeri
Birden fazla ağırlık değerleri ve/veya hesaplanmış net değerlerin hesaplanmış toplamı.
T.5.4 Okuma
T.5.4.1 Basitçe sıralayarak okuma
Tartı sonucunun, hesaplamaya gerek olmadan, ardarda gelen sayıların basitçe sıralanması suretiyle okunması.
T.5.4.2 Toplam okuma yanlışlığı
Analog gösterimli bir aletin toplam okuma yanlışlığı, normal kullanma koşullarında birkaç gözlemci tarafından okuması yapılan gösterimin standart sapmasına eşittir.
Bir sonuçtan en az on kez okuma yapılması alışılmış yöntemdir.
T.5.4.3 Yuvarlatılmış dijital gösterim hatası
Gösterim ile aletin analog göstergeli olması halinde vereceği sonuç arasındaki fark.
T.5.4.4 Minimum okuma mesafesi
Bir gözlemcinin, normal kullanma koşullarında, gösterge cihazına değer almak için serbestçe yaklaşabildiği en kısa mesafe.
Gösterge cihazı önünde en az 0,8 m.lik bir açık alan varsa, bu gözlemci yaklaşmasına serbest olarak nitelendirilir (bkz. Şekil 1).
T.5.5 Hatalar
T.5.5.1 (Gösterim) hatası
Bir aletin gösterimi eksi kütlenin (konvansiyonel) doğru değeri.
T.5.5.2 Yapısal hata
Bir aletin referans koşullar altındaki hatası.
T.5.5.3 Başlangıçtaki yapısal hata
Aletin performans ve ölçüm açıklığı kararlılığı testlerinden önce belirlenen yapısal hatası.
T.5.5.4 İzin verilebilir maksimum hata
Alet referans pozisyonunda yüksüz durumda sıfır göstermek kaydıyla, aletin gösterimi ile buna tekabül eden ve referans standart kütleler vasıtasıyla belirlenen doğru değer arasındaki, yönerge esaslarınca izin verilebilir pozitif veya negatif maksimum fark.
T.5.5.5 Kusur
Bir aletin gösterim hatası ile yapısal hatası arasındaki fark.
Not : Prensip olarak kusur, bir elektronik aletin içinde bulunan veya içinden akan veride istenmeyen değişmenin sonucudur.
T.5.5.6 Önemli kusur
e’den büyük kusur.
Not : Bir multi-taksimatlı alet için, e değeri kısmi tartma aralığına uygun düşen değerdir.
Aşağıda belirtilen kusurlar, e değerini geçtiği hallerde bile önemli kusur olarak sayılmaz:
- Aletin içinde aynı anda ve birbirlerinden bağımsız sebeplerden kaynaklanan kusurlar.
- Herhangi bir ölçümün yapılmasının imkansızlığı anlamına gelen kusurlar.
- Ölçme sonucuyla ilgili bütün şahısların dikkatini çekecek kadar vahim olan kusurlar.
- Ani gösterim değişmelerinden ibaret olup, bir ölçme sonucu olarak yorumlanamayacak, kaydedilemeyecek veya aktarılamayacak geçici kusurlar.
T.5.5.7 Dayanıklılık hatası
Bir aletin belirli kullanım süresinden sonraki yapısal hatası ile başlangıç yapısal hatası arasındaki fark.
T.5.5.8 Önemli dayanıklılık hatası
e’den büyük dayanıklılık hatası.
Not 1: Bir dayanıklılık hatası, mekanik aşınma ve kopmadan veya elektronik parçaların yaşlanma ve kaymasından kaynaklanabilir. Önemli dayanıklılık hatası kavramı sadece elektronik parçalara uygulanır.
Not 2: Multi-taksimatlı bir alet için e değeri, kısmi tartma aralığına uygun düşen değerdir.
Aşağıda belirtilen hatalar, e değerinden büyük olsa bile, önemli dayanıklılık hatası olarak sayılmaz:
Bir alet kullanım periyodundan sonra oluşan, aksam/komponent bozulmasının veya bozucu etkinin sonucu olduğu açık olan hatalar, öyle ki gösterim;
- bir ölçme sonucu olarak yorumlanamaz, kaydedilemez veya aktarılamaz, veya
- herhangi bir ölçme işleminin imkansızlığını ifade eder, veya
- ölçme sonucuyla ilgili olan bütün şahısların dikkatini çekecek kadar bariz yanlıştır.
T.5.5.9 Ölçüm açıklığı (alanı) kararlılığı
Belirtilmiş sınırlar içindeki bir kullanım periyodu sonrası, bir aletin maksimum kapasitesindeki ağırlığın gösterimi ile sıfırdaki gösterimi arasındaki farkı koruyabilme yeteneği.
T.6 Etkiler ve referans koşullar
T.6.1 Etki niceliği
Ölçme konusu olmayan, ancak ölçülenin değerlerini veya aletin gösterimini etkileyen bir nicelik.
T.6.1.1 Etki faktörü
Alet için tanımlanmış çalışma koşulları içinde kalan bir değere sahip olan etki niceliği.
T.6.1.2 Bozucu etki
OIML R-76 yayınında belirtilen sınırlar içinde kalan, ancak aletin tanımlanmış çalışma koşullarının dışında bir değere sahip etki niceliği.
T.6.2 Tanımlanmış çalışma koşulları
Metrolojik karakteristiklerin, belirtilmiş izin verilebilir maksimum hata sınırları içinde kalmasını sağlayacak şekilde, etki niceliklerine değer aralıkları veren kullanma koşulları.
T.6.3 Referans koşulları
Ölçme sonuçlarının birbirleriyle geçerli mukaseyesini temin etmek için, etki faktörlerinin belirtilmiş bir değerler takımının sabitlenmesi.
T.6.4 Referans pozisyonu
Aletin çalışmasının ayarlandığı pozisyon.
T.7 Performans testi
Test altındaki ekipmanın (EUT-"equipment under test") amaçlanan fonksiyonları sağlama kabiliyetinde olup olmadığını verifiye etmek için yapılan bir test.
M = ölçülecek kütle Durum 1 – etki faktörü veya bozucu etkiden ileri gelen alet hatası E1’i göstermektedir. I1 yapısal hatadır. Etki faktörü veya uygulanan bozucu etkiden ileri gelen kusur (T.5.5.5), E1-I1’e eşittir. Durum 2 - ölçüm açıklığı kararlılığı testinin ilk ölçümündeki hataların ortalama değeri E
E = gösterim hatası (T.5.5.1)
MPE1 = ilk verifikasyonda izin verilebilir maksimum hata
MPE2 = kullanım halinde izin verilebilir maksimum hata
C = referans koşullardaki karakteristik
C1 = etki faktörü veya bozucu etki(*)’den kaynaklanan karakteristik.
ESP = Ölçüm açıklığı kararlılığı testi sırasında bulunan gösterim hatası
I = Yapısal hata (T.5.5.2)
V = Ölçüm açıklığı kararlılığı testi sırasındaki gösterim hatalarının varyasyonu
----------------------
(*) Bu şeklin amaçları açısından, etki faktörü veya bozucu etkinin karakteristik üzerinde etkili olduğu varsayılmıştır (ki bu yanlış sayılmaz).
