Bu doküman , başlangıçta “International Vocabulary of Basic & General Terms in Metrology”* yayınından yola çıkılarak, sonraki süreçte yazarların gözlemleri, deneyimleri, ölçü aleti imalatçı ve kullanıcıları ile kalibrasyon profesyonellerinden edinilen görüşler ve ilgili konudaki son derece çeşitli yazılı kaynağın taranması (kitap, dergi, broşür, makale...vb.) ile oluşturulmuştur. Yer verilen sözcüklerin çoğu, başka konularda değişik anlamlar ifade edebilir; burada ölçü tekniğine ilişkin anlamı geçerlidir. Sözlüğün hazırlanışında Türkçe’nin teknik alanlardaki kullanımına dair tipik sorunlar veya ikilemlerle karşılaşılmış, ancak metroloji konusunda özellikle uygulamacılar tarafından tercih edilen ve bir dereceye kadar oluştuğu kabul edilebilecek ortak teknik dile öncelik verilmiştir. Sözcüklerin öncelikle İngilizce (bazen ilaveten Fransızca ve Almanca) karşılıkları her tanımın yanında verilmiştir.

* BIPM (International Bureau of Weights & Measures), IEC (International Electrotechnical Commission), ISO (International Organization for Standardization), OIML (International Organization of Legal Metrology) kuruluşlarının ortaklaşa hazırlamış olduğu sözügeçen doküman (ISBN 92-01032-8), UME-Ulusal Metroloji Enstitüsü tarafından (UME 94-003) ve bazı eklemelerle TSE-Türk Standartları Enstitüsü tarafından (TS 5798) Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu dokümanların, pratik endüstriyel uygulamalarla uyumluluğunu, ifadelerin anlaşılırlığını ve bazı Türkçeleştirmelerin doğruluğunu bizler yeterli görmemekte, orjinal dokümandaki bölümlendirmenin de uygun yapılmadığını düşünmekteyiz.

METROLOJİ SÖZLÜĞÜ / 1. Kavramlar

Nicelik / Büyüklük quantity, grandeur, gröbe
Bir olay, cisim veya maddeye atfedilen nitelik olarak ayırt edilebilir ve nicelik olarak belirlenebilir bir özellik.

Not:1.'Nicelik' terimi, örnek a’ daki gibi genel anlamıyla bir niceliği veya örnek b’deki gibi özel anlamıyla bir niceliği gösterebilir.
2. Karşılıklı olarak kıyaslanabilir nicelikler, nicelik kategorileri şeklinde gruplandırılabilirler, örneğin:
-iş, ısı, enerji
- kalınlık, çevre, dalga boyu
3. Niceliklerin sembolleri ISO 31'de verilmiştir.
Örnek: a) Genel anlamıyla nicelikler: uzunluk, zaman, kütle, sıcaklık, elektriksel direnç
b)Özel nicelikler: belli bir çubuğun uzunluğu, bir telin elektriksel direnci

Başa Dön ____________________________

Temel nicelik base quantity
Belirli bir (nicelikler) sistem(in)de, birbirinden bağımsız kabul edilen niceliklerden her biri.

Başa Dön ____________________________

Türetilmiş nicelik derived quantity
Belirli bir (nicelikler) sistem(in)deki, temel niceliklerin bir fonksiyonu olarak tanımlanan nicelik.

Başa Dön ____________________________

Niceliğin boyutu dimension of a quantity
Bir niceliği, ait olduğu sistemdeki temel niceliklerin kuvvetlerinin çarpımı olarak gösteren ifade.

Örnek: LMT ^-² uzunluk, kütle, zaman (l,m,t) nicelik sisteminde kuvvetin boyutudur.

Başa Dön ____________________________

Boyutsuz nicelik dimensionless quantity
Gösteriminde kullanılan temel niceliklerin kuvvetlerinin sıfır olduğu nicelik.

Örnek: Doğrusal uzama, sürtünme katsayısı, kırılma indeksi l,m,t nicelik sisteminde boyutsuz niceliklerdir.

Başa Dön ____________________________

Birim unit, unite, einheit
Aynı boyuttaki nicelikleri, miktar olarak ifade etmek için kullanılan, kabul yoluyla alınmış özel nicelik.

Başa Dön ____________________________

Birim sembolü symbol of a unit
Bir ölçüm birimini gösteren işaret.

Örnek: a) m, metrenin sembolüdür.
b) A, amperin sembolüdür.

Başa Dön ____________________________

Birim sistemi system of units
Belirli bir nicelik sistemi için tanımlanmış birimler kümesi.

Not: Bir birim sistemi, seçilmiş temel birimler ile, tanım denklemleri ve oran sabitleriyle belirlenmiş türetilmiş birimlerden oluşur.
Örnek: a) Uluslararası birim sistemi, SI
b) CGS birimler sistemi

Başa Dön ____________________________

Bütünleyen birimler sistemi coherent system of units
Temel birimler kümesi ile türetilmiş bütünleyen birimlerden oluşan birimler sistemi.

Örnek: Aşağıdaki (sembolleriyle gösterilen) birimler uluslararası birim sistemi SI içerisindeki bütünleyen mekanik birimler sistemini göstermektedir:
m; kg; s;
m²; m³; Hz = s ¨¹; m. s ¨¹; m. s ¨²;
kg.m¨³; N = kg.m.s ¨²; Pa = kg.m¨¹.s ¨²;
J = kg.m². s ¨²; W = kg.m².s¨³;

Başa Dön ____________________________

Uluslararası birim sistemi, SI international system of units, SI
Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Konferansının (CGPM) uyarladığı ve önerdiği bütünleyen birimler sistemidir.

Not: Günümüzde SI, aşağıdaki yedi temel birime dayanmaktadır:
metre, uzunluk birimi
kilogram, kütle birimi
saniye, zaman birimi
amper, elektrik akımı birimi
kelvin, termodinamik sıcaklık birimi
mol, madde miktarı birimi
candela, aydınlık şiddeti birimi

Başa Dön ____________________________

Temel birim base unit
Bir sistemde, temel niceliğin ölçüm birimi.

Başa Dön ____________________________

Türetilmiş birim derived unit
Bir sistemde, türetilmiş niceliğin ölçüm birimi.

Not: 1. Belirli bir birimler sistemindeki türetilmiş birimler, temel birimler ve oran sabitleri cinsinden ifade edilebilir.
2. Bazı türetilmiş birimlerin özel isimleri ve sembolleri vardır. Örneğin SI'da: newton (N) kuvvet birimijoule (J) enerji birimi
volt (V) elektriksel potansiyel birimi gibi

Başa Dön ____________________________

Bütünleyen birim coherent unit
Temel birimler cinsinden oran katsayısının 1 olduğu bir formülle ifade edilebilen türetilmiş birimdir.

Not: Daha doğrusu ”bütünleyen birimler sisteminde türetilmiş birim” ifadesinin kısaltılmış şeklidir. Yoksa söz konusu tek başına bir birim olduğunda, bütünleyen kavramı anlamsızdır.
Örnek: Newton, SI'da bütünleyen bir birimdir.
1 N = 1 kg.m.s ^-²

Başa Dön ____________________________

Sistem dışı birim off-system unit
Belirli bir birimler sistemine ait olmayan ölçüm birimi.

Örnek: a) Elektronvolt (1.60219 • 10 ¯¹⁹ J) SI'ya göre sistem dışı bir enerji birimidir;
b) Gün, saat, dakika SI'ya göre sistem dışı zaman birimleridir.

Başa Dön ____________________________

(bir birimin) üstkatları multiple of a unit
Bir birimden, oranlama kurallarına göre oluşturulan, daha büyük ölçüm birimi.

(Metrenin onluk üstkatlarından biri kilometredir, saniyenin -onluk olmayan- üstkatlarından biri saattir)

Başa Dön ____________________________

(bir birimin) alt katları sub-multiple of a unit
Bir birimden, oranlama kurallarına göre oluşturulan, daha küçük ölçüm birimidir.

Örnek: metrenin onluk altkatlarından biri milimetredir.

Başa Dön ____________________________

Değer value, valeur, größenwert
Bir niceliğin bir sayı ve uygun bir ölçüm birimi cinsinden ifadesidir.

Örnek: 5.3 m, 12 kg, -40 °C.

Başa Dön ____________________________

Doğru değer true value
Mükemmelen tanımlanmış bir miktarı, varolan koşullarda betimleyen değer.

(Bir miktarın doğru değeri ideal bir kavramdır ve hiçbir zaman tam olarak bilinemez. Gerçekte kuantum etkileri tek bir doğru değerin varlığını imkansız kılabilir)

Başa Dön ____________________________

Konvansiyonel doğru değer conventional true value
Belirli bir amaç için, bir miktarın doğru değeri yerine kullanılabilecek değer.

Not: Konvansiyonel doğru değer, genelde doğru değerle arasında (belirli bir amaç gözönüne alındığında) önemli bir fark olmayan değer olarak kabul edilir.
Örnek: Bir organizasyonda referans standarda verilen değer, o standartla gerçekleştirilen miktarın konvansiyonel doğru değeri olarak kabul edilebilir.

Başa Dön ____________________________

Sayısal değer numerical value
Bir miktarın değerinin sayısal kısmı.

Örnek : 1.17’deki örneklerde 5.3, 12, -40 sayıları

Başa Dön ____________________________

Referans değer skalası reference-value scale
Belirli bir nicelik veya özellik için, kabul yoluyla tanımlanarak oluşturulmuş değerler dizini.

Örnek: a) Belirli saf maddelerin kaynama ve donma noktalarını ve belirli ölçü aletlerinin ve interpolasyon formüllerinin kullanımını temel alan uluslararası pratik sıcaklık skalası
b) Belirli minerallerin sertliklerini temel alan Mohs sertlik skalası
c) Richter deprem ölçeği

Başa Dön ____________________________

Ölçüm prensibi principle of measurement
Bir ölçüm yönteminin dayandığı bilimsel temeldir.

Örnek: a) Sıcaklık ölçümünde uygulanan termoelektrik etkisi
b) Voltaj ölçümüne uygulanan Josephson etkisi
c) Hız ölçümüne uygulanan Doppler etkisi

Başa Dön ____________________________

Ölçüm yöntemi method of measurement
Belirli bir prensibe göre yapılan ölçümlerde yeralan teorik ve pratik işlemler dizisi.

Başa Dön ____________________________

Değişken variable
Değerinin -belli bir zaman dilimi içerisinde- sabit kaldığı varsayılmayan nicelik.

Not : Çoğunlukla belli bir sistemde ölçülmek veya kontrol edilmek istenen nicelikler için (pratikte değeri sabit bile kalsa) kullanılır. Başka bir sistem parametresi (örneğin istenmeyen bir dış etki veya sistemi tanımlayan elemanlardan birinin karakteristik değeri) için kullanıldığında, tanımlamanın özellikle vurgulanması gerekir.

Ölçüm measurement, mesurage, messung
Bir niceliğin değerini belirlemeyi amaçlayan işlemler.

Başa Dön ____________________________

Metroloji / ölçmebilim metrology
Ölçüm ile ilgili bilim dalı.

Not: Metroloji, doğruluk dereceleri ne olursa olsun, bilimin veya teknolojinin hangi alanında gerçekleşirse gerçekleşsin, her türlü ölçümle ilgili, teorik ve pratik tüm konuları kapsar.

Başa Dön ____________________________

Ölçüm prosesi measurement process
Ölçüme dair tüm bilgi, ekipman ve işlemler.

Not: Bu kavram ölçümün performansı ve kalitesiyle ilişkili herşeyi kapsar; örneğin ölçümün prensibini, yöntemini, prosedürünü, etkileyen faktörleri ve ölçüm standartlarını içerir.

Başa Dön ____________________________

(Dış) etki niceliği influence quantity
Ölçümün konusu olmayan, ancak ölçülenin değerini ve ölçü aletinin gösterimini etkileyen nicelik.

Örnek: Oda sıcaklığı, ölçülen alternatif voltajın frekansı.

Başa Dön ____________________________

Dönüştürülmüş değer transformed value
Bir niceliğin, ölçüleni temsil eden ve onunla arasında fonksiyonel bir ilişki olan değeri.

Not: Dönüştürülmüş değer bir ölçme sistemine dahil olabileceği gibi, sistemin bir çıktısı olarak da verilebilir.
Örnek: a) Bir basınç transdüserinin elektriksel çıktı sinyali;
b) Ölçülen kuvvetin tam yükün yüzdesi olarak gösterimi;
c) Dijital bir elektronik sistem veya bilgisayarda ikili dizi ile gösterilen değer;

Başa Dön ____________________________

Ölçülen measurand, mesurande, meßgröße
Ölçüme tabi tutulan nicelik.

Not: Kullanıldığı yere göre bu terim ölçülmüş veya ölçülecek nicelik anlamına gelebilir.

Başa Dön ____________________________

Ölçüm sinyali measurement signal
Bir ölçme sistemi içerisinde ölçülenin gösterimi.

Not: Ölçme sisteminin girdi sinyali etki , çıktı sinyali ise tepki olarak adlandırılabilir.

Başa Dön ____________________________

Set noktası / değeri Set point / value
Bir kontrol sistemine sahip ya da onun parçası olup, proses veya kondisyonlama amacıyla kullanılan cihazlarda, kontrol edilen değişkenin sabit kalması istenen değeri.

Başa Dön ____________________________

Ölçümün sonucu result of measurement
Ölçülenin , ölçüm ile elde edilen değeri.

Not: 1. 'Ölçüm sonucu' terimi kullanıldığında, birden çok gözlemin ortalamasının alınıp alınmadığı ve aşağıdakilerden hangisinin kastedildiği belirtilmelidir:
- gösterge değeri
- düzeltilmemiş sonuç / değer
- düzeltilmiş sonuç / değer
2. Bir ölçüm sonucunun eksiksiz ifadesi, ölçümdeki belirsizliğin ve ilgili dış etki miktarının değerini içermelidir.

Başa Dön ____________________________

Kalibrasyon calibration, etalonnage, kalibrieren
Bir ölçü aleti veya ölçme sisteminin gösterdiği veya bir ölçüt / ölçeğin ifade ettiği değerler ile, ölçülenin bilinen değerleri arasındaki ilişkiyi belirli koşullar altında oluşturan işlemler dizisi.

Not: 1. Kalibrasyonun sonucu, ölçüt/ölçeğin, ölçü aletinin veya ölçme sisteminin gösteriminin hatasını kestirmeye, veya alelade bir skalanın işaretlerine değerler verilmesine olanak sağlar.
2. Bir kalibrasyon, başka metrolojik özellikleri de belirleyebilir.
3. Kalibrasyon sonucu, kalibrasyon sertifikası veya kalibrasyon raporu adı verilen bir doküman ile kaydedilebilir.
4. Bir kalibrasyon sonucu bazen, bir kalibrasyon faktörü veya bir kalibrasyon eğrisi şeklindeki bir dizi kalibrasyon faktörü olarak ifade edilebilir.

Başa Dön ____________________________

Verifikasyon verification
Belli bir kriter (veya kriterler grubu) esas alınarak ölçü aletinin mevcut durumuna göre (çoğunlukla kalibrasyon sonrası) uygunluğuna karar verilmesi.

Not : Ticari kullanıma mahsus ölçü aletlerini kapsayan yasal metrolojide, uygunluk kararı resmi mercilerce verilir.

Başa Dön ____________________________

Verifikasyon (red/kabul) kriterleri verification criteria
Cihaz kullanıcısının, prosesinde gözönüne aldığı toleranslardan yola çıkarak belirlediği ve ölçü aletinden alınan değerlere atfettiği maksimum hata payları. (En fazla proses toleransının 1/3’ü kadar olabilir, çoğunlukla da 1/10’u tavsiye edilir. Bu sayede, cihaz izin verilen en fazla hatayı yapsa bile, tolerans dışına çıkma miktarı toleransın üçte birini geçemez)

Not : Bu hata payları, kullanıcının ihtiyacına göre söz konusu ölçü aleti ile ilgili bir şartname, norm, tavsiye veya yönetmelikten direkt olarak da alınabilir.

Başa Dön ____________________________

Validasyon validation
Üretimle ilgili bir işlem veya işlemler dizisinin, her adımının belli kriterler grubuna göre değerlendirilerek uygunluğuna karar verilmesi. (Validasyon, söz konusu işlemler için kullanılan tüm teçhizatın verifikasyonunu da içerir fakat bundan ibaret değildir)

Başa Dön ____________________________

Doğrulama confirmation
Ölçme ekipmanı yönetimi kapsamında, başta kalibrasyon olmak üzere belgelenen uygun yöntemlerle ölçü aletinin amaçlanan kullanımına uygun olduğunun kanıtlanması (verifikasyon gibi).

Başa Dön ____________________________

Ayarlama adjustment, ajustage, justieren
Ölçü aletini belli bir performansa getirmek ve kullanımına uygun olacak şekilde sapmasını gidermek için yapılan işlem.

Başa Dön ____________________________

Kullanıcı ayarlaması user adjustment
Ölçü aletini belli bir performansa getirmek ve kullanımına uygun olacak şekilde sapmasını gidermek için, kullanıcıya açık imkanlar kullanılarak yapılan işlem.

Başa Dön ____________________________

Ölçü standardının muhafazası conservation of a measurement standard
Bir ölçü standardının metrolojik özelliklerini uygun sınırlar içerisinde korumak için yapılması gereken işlemlerin tümü .

Not: Bu işlemler genellikle düzenli kalibrasyonu , iyi koşullarda depolamayı ve dikkatli kullanımı kapsar.

Başa Dön ____________________________

İzlenebilirlik traceability, traçabilite, rückverfolgbarkeit
Bir ölçüm sonucunun uygun standartlara (genellikle uluslararası kabul gören, primer ulusal standartlara) kesintisiz bir kıyaslamalar zinciri ile bağlanabildiğinde sahip olduğu özellik. (Zincirin üst kademelerine doğru belirsizlikler giderek küçüldüğünden, çoğunlukla bir piramitle ifade edilir)

Başa Dön ____________________________

Akreditasyon accreditation
Bir laboratuvara, mevcut resmi otorite tarafından verilen, ilgili resmi mercii adına işlem yapma yetkisi. Belli bir standarda göre, idari ve teknik yönlerden yeterliliğin, resmen görevlendirilmiş uzmanlarca denetlenerek onaylanmasını içerir.

Başa Dön ____________________________

Metroloji Sözlüğü : 1. Kavramlar || 2. Yöntemler || 3. Sonuçlar || 4. Ekipman