Bu doküman , başlangıçta “International Vocabulary of Basic & General Terms in Metrology”* yayınından yola çıkılarak, sonraki süreçte yazarların gözlemleri, deneyimleri, ölçü aleti imalatçı ve kullanıcıları ile kalibrasyon profesyonellerinden edinilen görüşler ve ilgili konudaki son derece çeşitli yazılı kaynağın taranması (kitap, dergi, broşür, makale...vb.) ile oluşturulmuştur. Yer verilen sözcüklerin çoğu, başka konularda değişik anlamlar ifade edebilir; burada ölçü tekniğine ilişkin anlamı geçerlidir. Sözlüğün hazırlanışında Türkçe’nin teknik alanlardaki kullanımına dair tipik sorunlar veya ikilemlerle karşılaşılmış, ancak metroloji konusunda özellikle uygulamacılar tarafından tercih edilen ve bir dereceye kadar oluştuğu kabul edilebilecek ortak teknik dile öncelik verilmiştir. Sözcüklerin öncelikle İngilizce (bazen ilaveten Fransızca ve Almanca) karşılıkları her tanımın yanında verilmiştir.

* BIPM (International Bureau of Weights & Measures), IEC (International Electrotechnical Commission), ISO (International Organization for Standardization), OIML (International Organization of Legal Metrology) kuruluşlarının ortaklaşa hazırlamış olduğu sözügeçen doküman (ISBN 92-01032-8), UME-Ulusal Metroloji Enstitüsü tarafından (UME 94-003) ve bazı eklemelerle TSE-Türk Standartları Enstitüsü tarafından (TS 5798) Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu dokümanların, pratik endüstriyel uygulamalarla uyumluluğunu, ifadelerin anlaşılırlığını ve bazı Türkçeleştirmelerin doğruluğunu bizler yeterli görmemekte, orjinal dokümandaki bölümlendirmenin de uygun yapılmadığını düşünmekteyiz.

METROLOJİ SÖZLÜĞÜ / 3. Sonuçlar

Gösterge değeri indication, meßwert
Ölçülenin, ölçü aletinin gösterdiği değeri.

Not: 1. Skalada işaretli birimler ne olursa olsun, gösterge değeri ölçülenin birimiyle ifade edilir. Skala değeri (direkt gösterim değeri, direkt okunan değer veya skala değeri olarak adlandırılır) cihaz sabiti ile çarpılarak gösterge değeri bulunur.
2. Bir ölçüt için gösterge değeri , ölçüt nominal ya da işaretli değeridir.
3.“Gösterge değeri”teriminin anlamı kimi kez kayıt cihazının kaydettiği değerleri veya bir ölçüm sistemindeki ölçüm sinyalini de kapsayacak şekilde genişletilir.

Başa Dön ____________________________

Düzeltilmemiş sonuç / değer uncorrected result / value
Bir ölçümün, varsayılan sistematik hataları düzeltilmeden önceki sonucu

Not: 1. Eğer yalnızca bir gösterge değeri söz konusuysa, düzeltilmemiş sonuç gösterge değeriyle aynıdır.
2. İngilizce'de daha önce düzeltilmemiş sonuç yerine düzeltilmemiş gösterge değeri terimi kullanılırdı.

Başa Dön ____________________________

Düzeltilmiş sonuç / değer corrected result / value
Düzeltilmemiş sonuç üzerinde, varsayılan sistematik hatalar hesaba katılarak düzeltmeler yapıldıktan sonra elde edilen sonuç.

Başa Dön ____________________________

Ölçümün doğruluğu accuracy of measurement
Bir ölçümün sonucu ile ölçülenin kabul edilen doğru değerinin birbirlerine yakınlığı.

Not: Doğruluk yerine hassasiyet terimi kullanılmamalıdır.

Başa Dön ____________________________

Ölçümlerin tekrarlanabilirliği repeatability of measurement
Aşağıdaki şartlar dahilinde ölçülenin ardarda ölçümlerinde alınan sonuçların birbirlerine yakınlığı:

- aynı ölçüm yöntemi
- aynı gözlemci
- aynı ölçü aleti
- aynı yer
- aynı kullanım koşulları
- kısa aralıklarla tekrarlama

Not: Tekrarlanabilirlik, sonuçların dağılımı cinsinden nicel olarak ifade edilebilir.

Başa Dön ____________________________

Ölçümlerin yeniden sağlanabilirliği reproducibility of measurement
Her bir ölçümün aşağıdaki koşullar değiştirilerek gerçekleştirildiği, aynı ölçülene ait sonuçların birbirine yakınlığı

- ölçüm yöntemi
- gözlemci
- ölçüm aleti
- yer
- kullanım koşulları
- zaman

Not: 1. Bir yeniden sağlanabilirlik ifadesinin geçerli olması için, değiştirilen şartların belirtilmesi gerekir.
2. Yeniden sağlanabilirlik, sonuçların dağılımı cinsinden nicel olarak ifade edilebilir.

Başa Dön ____________________________

Sapma deviation
Genel anlamda herhangi bir ölçüm esnasında (çoğunlukla da bir kıyaslama veya kalibrasyon işlemi için) ölçü aletinin gösterimi ile beklenen gösterim değeri arasındaki fark.

Not : Eğer beklenen gösterim değeri, doğru değer olarak kabul ediliyorsa, sapmaya hata adı da verilebilir.

Başa Dön ____________________________

Sapma oranı percentage deviation
Ölçü aletinin sapmasının cihaz için belirtilen bir değere oranı.

Başa Dön ____________________________

Standart sapma (deneysel) standart deviation (experimental)
Ölçülenin n sayıdaki bir dizi ölçümü için, sonuçların dağılımını ifade eden ve aşağıdaki formülle bulunan s parametresi

Bu denklemde x_i, i'inci ölçümün sonucunu, ve x, n adet sonucun aritmetik ortalamasını göstermektedir.

Not: 1. Deneysel standart sapma,büyüklüğü N, ortalaması m olan bir popülasyon için, hesaplanan popülasyon standart sapması (s ) ile karıştırılmamalıdır.

2. n adet ölçümü bir popülasyon örneklemesi olarak değerlendirirsek; s, popülasyon standart sapmasını gösterir.
3. s / Ö n ifadesi popülasyonun ortalaması m'ye göre aritmetik ortalama x ‘in tahmini standart sapmasını gösterir. Bu ifadeye ortalamanın standart sapması adı verilir.

Başa Dön ____________________________

Ölçü belirsizliği uncertainty of measurement, meßunsicherheit
Ölçülenin doğru değerinin içinde kaldığı tahmini değerler aralığını tanımlar. (kalibrasyon için kullanıldığında, kalibrasyon esnasında alınan ölçümler kastedilir)

Not: Bir ölçümdeki belirsizlik genel olarak birçok bileşenden oluşur. Bu bileşenlerden bazıları bir dizi ölçümün istatistiksel dağılımına dayanarak kestirilebilirler ve deneysel standart sapma bunları betimleyebilir. Diğer bileşenlerin kestirilmesi ancak deneyime veya başka bilgilere dayanarak yapılabilir.

Başa Dön ____________________________

Hata (mutlak) (absolute)error, erreur, meßabweichung
Ölçüm sonucundan, ölçülenin doğru kabul edilmiş değerinin çıkartılmasıyla elde edilen değer.

Not: 1. Bu terim, gösterim değeri ile düzeltilmiş / düzeltilmemiş sonuç için de aynı şekilde uygulanır.
2. Ölçüm hatasının bilinen kısımları uygun düzeltmeler yoluyla giderilebilir. Düzeltilmiş sonucun hatası ancak belirsizlik ile betimlenebilir.
3. 'Mutlak hata' artı veya eksi işaret alabilir. Mutlak hata, hatanın mutlak değeri, ile karıştırılmamalıdır.

Başa Dön ____________________________

Bağıl hata relative error
Ölçüm hatasının, ölçülenin doğru kabul edilen değerine bölünmesiyle bulunur.

Başa Dön ____________________________

Rastgele hata random error
Ölçüm hatasının, aynı ölçülenin bir dizi ölçümü sırasında, tahmin edilemez bir biçimde değişen bileşenidir.

Not:Rastgele hata için düzeltme yapma imkanı yoktur.

Başa Dön ____________________________

Sistematik hata systematic error
Ölçüm hatasının, ölçülenin bir dizi ölçümü sırasında sabit kalan veya öngörülebilir şekilde değişen bileşenidir.

Not: 1. Sistematik hatalar ve bunların nedenleri biliniyor veya bilinmiyor olabilir.
2. Ölçü aletleri için, 'bias / eğilim hatasına' bakınız.

Başa Dön ____________________________

Düzeltme correction
Bir ölçümün düzeltilmemiş sonucuna, aritmetik olarak eklenen ve varsayılan sistematik hatayı gideren değerdir.

Not: 1. Düzeltme, varsayılan sistematik hataya eşit ama onunla ters işaretlidir.
2. Sistematik hata tam olarak bilinemeyeceğinden, düzeltmede her zaman bir belirsizlik vardır.

Başa Dön ____________________________

Düzeltme katsayısı correction factor
Öngörülen sistematik hatanın giderilmesi amacıyla düzeltilmemiş sonuç ile çarpılan sayı.

Not: Sistematik hata tam olarak bilinemeyeceğinden, düzeltme katsayısında her zaman için bir belirsizlik vardır.

Başa Dön ____________________________

Sapma çizelgesi deviation plot
Ölçü aletinin gösterge değerinde gözlenen sapmaların, (nominal değerlere veya doğru değerlere veya gösterge değerlerine karşılık çizilen) grafiği.

Not : Bu grafikler çoğunlukla
a) Dizinsel yükleme değerleri için
b) Tekrar eden yükleme değerleri için çizilir.

Başa Dön ____________________________

Değişim (varyasyon) çizelgesi variation plot
Ölçü aletinin gösterge değerinde veya karakteristik bir özelliğinde gözlenen değişimlerin, (zamana veya başka değişkenlerin değerlerine karşılık çizilen) grafiği.

Örnek : a) Sabit bir yükleme altındaki tartı aletinin, gösteriminde zamanla oluşan değişiklikler (kayma veya yorulma grafikleri)
b) Sabit bir set değerinde tutulan bir fırının içindeki bir nokta/bölgenin sıcaklığının zamanla değişimi (kararlılık / stabilite grafikleri)
c) Koşullandırılan bir depoda, her bölgede aynı değere sahip olması gereken nem oranının değerinin, bölgeye göre değişimi (homojenite / üniformite grafikleri)
d) Bir kılıç gönyenin dümdüz bir çizgi şeklinde olması gereken kenarının, başlangıç noktasından itibaren boya bağlı olarak içerdiği ideal çizgiden uzaklaşma miktarının grafiği

Başa Dön ____________________________

Metroloji Sözlüğü : 1. Kavramlar || 2. Yöntemler || 3. Sonuçlar || 4. Ekipman