Aşağıdaki doküman, söz konusu ölçü aletinin kalibrasyonu için geçerli tek yöntemi değil, Metroloji Okulu'nun seçtiği, (kimi zaman muhtelif kaynaklardan derlediği veya deneyimler sürecinde geliştirdiği) ve uyguladığı yöntemi tarif etmektedir. Geçerli başka yöntemler de mevcuttur ve burada belirtilenlerden farklı ekipman ve işlemler gerektirebilirler.

Kod: TALK1010
Kumpas Kalibrasyonu

DİKKAT ! Burada belirtilen işlemler (ölçü belirsizliği oranında) hatasız ve yapılan teknik çalışmanın anlam ve amacı kavranarak, maksimum oranda özen, titizlik ve dikkat gösterilerek gerçekleştirilmelidir.

A. Ekipman

1. Blok Mastar Seti
2. Pleyt (Ölçü Yüzeyi)
3. Mastar Birleştirme Aparatı
4. Dijital Mikrometre

B. Hazırlık

1. Aşağıda belirtilen fonksiyonel kontroller aracılığıyla, kumpasla yapılan ölçümün değerini etkileyecek bir aksaklık olup olmadığı kontrol edilir. Cihazda arıza veya ölçümde önemli ölçüde hataya neden olacak bir aksaklık varsa işlem yapılmaz ve durumu kullanıcıya bildirilir. Kullanıma engel teşkil etmeyen aksaklıklar ise not edilir.
2. a) Okunabilirlik açısından taksimat çizgilerinin durumu
   b) Çeneler kapalıyken aradan sızan ışık miktarının gözle kontrolü ile çene paralelliğinin durumu
   c) Kızak hareketinde veya ibrelilerin ibre hareketinde sürtünme, takılma, atlama gibi problemler,
   d) Sürgü kilidinin durumu
   e) Belirgin bir ezik, eğilme, kırık vb. mevcudiyeti
3. Kalibre edilecek kumpasın, üzerinde veya ilgili bir belgesinde belirtilenlerin yanında gözle saptanabilen tüm tanımlayıcı özellikleri kaydedilir. Seri nr.'sı yok ise kazıyıcı ile uygun bir yerine kazınır.
4. Kalibre edilecek kumpasın durumuna göre tiner veya alkol ile temizliği yapılır (kutusu dahil). Dijital olanlarda indikatör bölümüne sıvı değdirilmez.

C. Ölçümler

1. Kullanılacak mastarlarla birleştirme yapılacağından, bakım ve temizlikleri yapılır. (Aksi takdirde yüzeylerde kalabilecek toz, kir, yağ partikülleri birleştirme sonrası toplam boyda hataya yol açabilirler.)
2. Tablo 1'de "ölçüm noktası" kolonunda verilen ölçü değerleri A1 parçalarının birleştirilmesi ile elde edilir.
3. Kumpasın max. skala değerine göre Tablo 1'de x ile işaretlenerek belirtilmiş nominal değerlerde 3'er kez ölçüm alınır. Bir değerde alınan ölçümlerin 1.si çenelerin ucundan, 2.si ortasından 3.sü çenelerin dibinden referans mastar blokuna temas ederek alınabilir. Temas kuvveti önemlidir ve ölçümden ölçüme değişmemeli, kumpas çeneleri ölçümler esnasında mastar yüzeyine tam dik olmalıdır (bkz. Not). Duruma veya talebe göre Tablo 1'de verilen değerlere ilave 2 noktada daha (0.5 max. ve max gibi) ölçüm alınabilir.
   
   

   Tablo 1	Taksimat (mm)
   	0,1mm	0,02 mm	Ölçme Aralığı (mm)
   	0,05mm	0,01 mm	200	250	300	500	750	1000
   Ölçüm Noktası (mm)	Hata Payı (µm)		Kontrol Edilecek Noktalar
   0	50	20	x	x	x	x	x	x
   41,3	50	20	x
   131,4	50	30	x	x	x	x	x	x
   243,5	50	30		x
   281,2	50	30			x	x	x
   481,1	70	30				x	x	x
   700	90	40					x
   900	110	40						x

4. 20 mm mastarının iki yanına yüksekte kalacak şekilde birleştirilen mastarlarla hazırlanan iç ölçü kontrol aparatı kullanılarak kumpas sırtındaki iç ölçü çeneleri ile C3'de belirtildiği şekilde 3'er kez iç ölçüm yapılır. (Ayrıca iç ölçü çenesi olmayan ve normal ölçme çenelerinin aynı zamanda iç çap ölçümü de yaptığı kumpaslar için her iki çene kalınlığı 0,001 mm okunabilirlikli uygun bir mikrometre ile 3'er kez ölçülür. Bu kumpaslarda çene kalınlığı nominal değeri genellikle 5 veya 10 mm'dir.)
5. Derinlik ölçme çubuğu olan kumpaslarda pleyt üzerine kumpas dikine dayanarak (eğer varsa) ölçüm çubuğu sıfır hatası tesbit edilir.
6. Yine derinlik ölçme çubuğu olan kumpaslarda, pleyt üzerinde uygun bir boyda (örneğin 91,5 mm) mastar ile derinlik ölçümü yapılarak ölçüm çubuğunun eğriliği tesbit edilir.
7. Derinlik kumpasları için, pleyt üzerine direkt A1 parçaları yerleştirilerek (gerektiğinde birleştirme aparatıyla) derinlik ölçüm düzeneği hazırlanır (Bkz. Mikrometre Kalibrasyonu - Şekil 1) ve Tablo 1'deki değerlerde 3' er kez ölçümler alınır.

D. Değerlendirme

1. Eğer kalibrasyonda kullanılan mastarlarda, sınıfına karşılık hata payının ötesinde hatalar varsa "(konvansiyonel) doğru değer" yerine mastarların sertifikalarında belirtilen sapmalar hesaba katılarak bulunan "Düzeltilmiş Doğru Değer (Corrected True Value)" DDD kullanılır. DDD = Mastarın nominal değeri + Sapması (sertifikasından)
2. Sapma = Gösterge Değeri - Doğru Değer, Sapmaların en büyüğü Max. Sapma olarak belirtilir.
3. Tekrarlanabilirlik hatasının (aynı ölçü noktası için 3 kez alınan verilerin en büyüğü ile en küçüğü arasındaki farkın mutlak değeri) en büyüğü Max. Tekrarlanabilirlik Hatası olarak belirtilir.
4. Yukarıdaki değerlendirme, aletin her kullanım konumu ya da her tip alet için (iç ölçü çenesi, dış ölçü çenesi, derinlik) ayrı ayrı yapılır.

Not: Ölçüm ( ve dolayısıyla kalibrasyon) esnasında ölçü aletini, az dahi olsa eğri tutmak sonuçlarda dikkat çekici hatalara neden olabilir. Şekil 1 incelendiğinde görülür ki, 3 mm çene kalınlığı olan bir kumpas ile 50 mm'lik çap ölçülürken dikkatsizlikle yapılacak 1 derecelik eğim, sonucu 0,06 mm değiştirmektedir.

E. Ölçüm Belirsizliği

• Mastarların hata payı ve ölçme belirsizliği (sertifikasından)
• Pleyt düzlemsellik hata payı ve ölçüm belirsizliği (derinlik ölçümü için) sertifikasından
• Mastar birleştirmelerinin etkileri
• Sıcaklığın mastar boyu üzerindeki etkisi: Ortam sıcaklığının standart ortam sıcaklığından (geometrik boyutlar için genellikle 20±2°C hedeflenir) farklı olması halinde mastar imalatçısının belirttiği uzama katsayısı dikkate alınarak belirsizlik sentezinde değerlendirilir. (Uzama miktarı DL = a L DT. Burada; a = mastar için sıcaklığa bağlı uzama/genleşme katsayısı, L = nominal boy, DT = ortam sıcaklığının 20°C'den farkı)
• Operatör hataları (eğik tutuş, baskı kuvveti etkileri)
• Okunabilirlik hataları
• Kalibre edilen kumpasın tekrarlanabilirlik hataları

gibi faktörlerden kaynaklanan toplam belirsizlik teBBesBE kodlu "Ölçüm Belirsizliği" dokümanımıza göre hesaplanır.
Sonuç, kalibre edilecek ölçü aletine bağlı okunabilirlik, tekrarlanabilirlik vb. etkenler hariç olmak suretiyle, Metroloji Okulu'nun "en iyi ölçme yeteneği" şeklinde kalibrasyon servisi ilgili listesinde verilmiştir.

"Kopya" damgası (orjinal veya fotokopi) olmayan ve onaylanmamış (yürürlüğe girmemiş) doküman kesinlikle kullanılamaz, kullanıldığında geçersizdir. Onaylanmış her yeni revizyon, bir öncekini geçersiz kılar.